ZASADY OGÓLNE

Podejdź, jeśli to możliwe, do osoby poszkodowanej i dokonaj oceny stanu zdrowia, sprawdź czy jest przytomna, czy odpowiada logicznie na twoje pytania, czy potrafi powiedzieć jak się nazywa, zapytaj jak się czuje i na co się skarży itp. W przypadku osób nieprzytomnych sprawdź oddech i tętno (jak to zrobić w rozdziale "Osoba nieprzytomna").

Pozwoli ci to określić kolejność dalszego postępowania:

Musisz pamiętać też o swoim bezpieczeństwie: nie narażaj siebie na niepotrzebne ryzyko, nie staraj się dotrzeć w miejsce o dużej ekspozycji, czasem wystarczy sam kontakt głosowy, żeby zorientować się w sytuacji.
Unikaj kontaktu z krwią osoby rannej i innym płynami ustrojowymi, pamiętaj, że są to potencjalne źródła zakażenia niektórymi chorobami wirusowymi, m.in. zapalenia wątroby t.B i C, AIDS. Najlepiej wszystkie czynności wykonuj w jednorazowych gumowych rękawiczkach, a do sztucznego oddechu używaj specjalnych folii ochronnych (patrz rys.9,10).

OSOBA NIEPRZYTOMNA

Objawy: brak możliwości nawiązania kontaktu słownego z osobą poszkodowaną lub kontakt ten jest w znacznym stopniu utrudniony, brak reakcji na szczypanie skóry, potrząsanie, poklepywanie, wiotkość mięśni, w niektórych przypadkach bezwiedne oddanie moczu i/lub stolca. Przy braku oddechu i/lub krążenia sinica lub bladość powłok.

Najczęstsze przyczyny:

A - AIRWAY, czyli udrożnienie dróg oddechowych
B - BREATHING, czyli sztuczne oddychanie
C - CIRCULATION, czyli zewnętrzny masaż serca

Po upewnieniu się, że masz do czynienia z osobą nieprzytomną, sprawdź podstawowe czynności życiowe, czyli oddech i tętno. Pochyl się nad osobą nieprzytomną, spróbuj poczuć jej oddech na swoim policzku, zaobserwować ruchy klatki piersiowej. (Rys.1) Przy częściowej niedrożności dróg oddechowych można usłyszeć bulgotanie lub charczenie. Ta ocena nie powinna trwać dłużej niż 10 sek. Tętno sprawdź na szyi 2-3 palcami (oprócz kciuka) około dwóch - trzech cm w bok od kości gnykowej, czyli tzw. jabłka Adama (Rys.2), w czasie nie dłuższym niż 10 sek. - pamiętaj, aby nie robić tego jednocześnie na obu tętnicach (ryzyko zaciśnięcia naczyń i zablokowania dopływu krwi do mózgu). Alternatywnie możesz ocenić tętno na tętnicy udowej lub na tętnicy ramiennej w przypadku niemowląt. Nie trać czasu na sprawdzanie tętna na nadgarstku, bowiem nawet u osób przytomnych, ale z bardzo niskim ciśnieniem, może być ono niewyczuwalne.

A - Udrożnienie dróg oddechowych. Upewnij się, że nie ma w jamie ustnej niczego, co mogłoby utrudnić oddychanie. W tym celu usuń palcem ciała obce, wymiociny, obluzowane fragmenty protez zębowych. Uważaj, aby podczas tej czynności nie wepchnąć niczego głębiej do krtani.
Następnie odchyl głowę ku tyłowi (Rys.3) unosząc jednocześnie żuchwę ku górze - to bardzo ważne i zawsze o tym pamiętaj - u osób nieprzytomnych leżących na wznak, nawet u tych z zachowanym oddechem, zapadający się język może spowodować całkowite zablokowanie dostępu powietrza do płuc i w efekcie zatrzymanie oddechu.

W przypadku podejrzenia urazu kręgosłupa szyjnego (każdy upadek z wysokości, brak świadków wypadku, widoczne obrażenia ciała lub uszkodzenia odzieży) utrzymuj drożność dróg oddechowych poprzez wysunięcie żuchwy klęcząc za głową osoby nieprzytomnej (Rys.4).

Uwaga!: według standardów ratowniczych ocena podstawowych czynności życiowych nie powinna trwać dłużej niż po 10 sekund na ocenę oddechu i tętna. Jednak twoje dalsze postępowanie zależeć będzie od tego czy umiesz zrobić to prawidłowo, dlatego jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości - sprawdź jeszcze raz!

obecny oddech i tętno:

Ułóż chorego na boku, najlepiej w pozycji bocznej ustalonej (Rys.5), ułatwia ona oddychanie i krążenie, zapewnia drożność dróg oddechowych, w przypadku wymiotów, krwawienia z jamy ustnej lub dróg oddechowych zabezpiecza przed spłynięciem tych treści do płuc. Zapewnia również względną stabilność ciała osoby nieprzytomnej przed przypadkowym poruszeniem.

Uwaga!: nie rób tego w przypadku podejrzenia urazu kręgosłupa lub złamanych kończyn. Zmienianie pozycji ciała mogłoby w takich przypadkach doprowadzić do pogłębienia już istniejących obrażeń lub do groźnych powikłań (np. w uszkodzeniu kręgosłupa szyjnego do trwałych niedowładów albo porażeń).

Nie podawaj niczego do picia osobie nieprzytomnej lub z zaburzeniami świadomości, nie podkładaj niczego pod głowę (ryzyko uduszenia własnym językiem), okryj czymś ciepłym (kurtką, folią NRC) przed utratą ciepła, zawiadom TOPR lub wyślij kogoś po pomoc i czekaj przy rannym kontrolując co pewien czas oddech i tętno, nie rzadziej jednak niż co minutę. Gdy jesteś sam - pozostaw poszkodowanego i samemu udaj się po pomoc.
Jeśli jest widoczne krwawienie z rany spróbuj je zatamować poprzez założenie opatrunku (jak to zrobić w rozdziale: "Urazy").

brak oddechu, tętno jest wyczuwalne:

B - Sztuczne oddychanie: jeśli po udrożnieniu dróg oddechowych nadal nie ma oddechu, lub osoba nieprzytomna wykonuje pojedyncze słabe oddechy, wykonaj 2 sztuczne oddechy metodą usta-usta (Rys.7) lub usta-nos (Rys.8), a następnie sprawdź czy nie powrócił oddech. W przypadku utrzymującego się braku oddychania zastosuj sztuczne oddychanie:

metoda usta-usta: klęknij koło głowy osoby nieprzytomnej, ustaw ją w odchyleniu, kciukiem jednej ręki lekko rozchyl usta jednocześnie pozostałymi palcami podtrzymuj żuchwę zachowując drożność dróg oddechowych. Następnie swoimi ustami obejmij szczelnie wargi osoby ratowanej, drugą ręką zatkaj jej nos, weź głęboki wdech i wdmuchnij powietrze przez około 1.5-2 sek. kątem oka obserwując czy unosi się klatka piersiowa. Potem uwolnij usta, odwróć głowę na bok zezwalając na bierny wydech. Jeśli zrobisz to prawidłowo, poczujesz na swoim policzku strumień powietrza (wydostającego się z płuc osoby poszkodowanej podczas wydechu) oraz zobaczysz opadanie klatki piersiowej.

Po minucie prowadzonej sztucznej wentylacji sprawdź jeszcze raz czynności życiowe, gdy nadal brak oddechu, ale tętno nadal jest zachowane - kontynuuj wentylację kontrolując oddech i tętno po każdej następnej minucie. Gdy w pewnym momencie stwierdzisz również brak tętna rozpocznij pośredni masaż serca (jak to robić poniżej).

metoda usta-nos (polecana w przypadku szczękościsku, poważnych obrażeń ust, małych dzieci): jedną rękę połóż na czole i odchyl głowę. Swoimi ustami obejmij ściśle nos. Kciukiem drugiej ręki przymknij wargi, a pozostałymi palcami unieś brodę utrzymując w ten sposób zamknięte usta osoby nieprzytomnej.

Pamiętaj, że warunkiem skutecznego sztucznego oddychania jest zachowanie drożności dróg oddechowych, inaczej powietrze wdmuchiwane będzie do żołądka, co może spowodować wymioty osoby ratowanej.
Gdy mimo właściwego ustawienia głowy nie ma skutecznej sztucznej wentylacji (tzn. klatka piersiowa osoby nieprzytomnej nie unosi się, nie czujesz prądu powietrza podczas biernego wydechu, jest duży opór przy próbach wdychania powietrza) może to świadczyć o ciele obcym w drogach oddechowych. W takiej sytuacji sprawdź ponownie czy w jamie ustnej niczego nie ma i ewentualnie usuń za pomocą palca, po czym ponownie spróbuj wykonać sztuczne oddychanie.

Pamiętaj! Przystępując do sztucznego oddychania możesz narazić się na styczność z krwią, wymiocinami lub śliną osoby nieprzytomnej. Pomijając aspekt estetyczny może to stanowić potencjalne źródło zakażenia (np. wirusy zapalenia wątroby, mononukleoza, HIV i inne). Możesz w prosty sposób się zabezpieczyć poprzez użycie niewielkiej foliowej maseczki z umieszczonym pośrodku ustnikiem lub tkaniną przepuszczalną dla powietrza (tanie i łatwo dostępne w sklepach medycznych) - Rys 9, 10.

brak oddechu i tętna:

Brak tętna oznacza, że doszło do zatrzymania krążenia - serce nie pracuje, a krew zawierająca tlen nie jest dostarczana do komórek. Od tego momentu każda minuta zwłoki zmniejsza szanse na przeżycie:

C - Pośredni masaż serca (przywrócenie krążenia): jeśli po udrożnieniu dróg oddechowych nadal nie ma oddechu, wykonaj dwa sztuczne oddechy metodą usta-usta (Rys.7) lub usta-nos (Rys.8), następnie sprawdź czy nie powrócił oddech i akcja serca, jeśli nie - rozpocznij zewnętrzny masaż serca połączony ze sztucznym oddychaniem w proporcji 15 uciśnięć mostka na dwa oddechy 30 : 2 (niezależnie od liczby ratowników) w tempie 100 uciśnięć/min.

zewnętrzny masaż serca:

Ułóż ratowanego na twardym podłożu, na plecach. Rozchyl ubranie - reanimacja przez warstwy odzieży może być nieskuteczna. Następnie uklęknij i odszukaj dolną 1/3 część mostka (właściwe miejsce ucisku jest bardzo istotne!). W tym celu przyłóż dwa palce do miejsca zetknięcia się łuków żebrowych, a nasadę drugiej połóż na mostku (Rys.11,12). Następnie drugą dłoń przyłóż na wierzch pierwszej. Palce obu rąk powinny być uniesione do góry lub splecione tak, aby nie dotykały klatki piersiowej (Rys.13) - przeniesienie nacisku na żebra poprzez palce grozi ich złamaniem.

Silnie uciskaj mostek płynnymi ruchami nie odrywając rąk, tak by uginał się o 4-5 cm. Wykorzystuj swój ciężar ciała, a nie siłę mięśni. Cały czas utrzymuj wyprostowane stawy łokciowe. Prawidłowe tempo to 100 uciśnięć mostka/min. Pamiętaj, by po każdych 15 uciśnięciach mostka wykonać dwa oddechy (30:2) Nie przerywaj masażu na dłużej niż kilka sekund. Co kilka minut sprawdzaj czy nie pojawiło się tętno na tętnicy szyjnej oraz czy nie powrócił oddech.

W przypadku powrotu oddechu i tętna ułóż ratowanego w pozycji bezpiecznej (Rys.5), zabezpiecz go przed wychłodzeniem, czekaj na przybycie pomocy co minutę sprawdzając oddech i tętno. Bądź przygotowany na konieczność ponownego odwrócenia ratowanego na plecy i podjęcia zabiegów resuscytacyjnych w przypadku, jeśli przestanie samodzielnie oddychać lub stwierdzisz ponownie brak tętna.

Praktycznie resuscytację powinno się prowadzić aż do przybycia ratowników, w warunkach górskich pomoc może jednak przyjść później. Gdy resuscytacja nie przynosi efektów kontynuuj działania ratownicze tak długo, dopóki starczy ci sił, najmniej 45 minut.

Dużo łatwiej jest, gdy resuscytację oddechowo - krążeniową prowadzi 2 ratowników, jedna osoba wykonuje sztuczne oddychanie, druga - zewnętrzny masaż serca, zmieniając się co pewien czas.

Skuteczna resuscytacja = przywrócenie krążenia i/lub oddechu
Skuteczna reanimacja = przywrócenie krążenia i/lub oddechu oraz świadomości

Uwaga! Sprawdzania tętna na tętnicy szyjnej można nauczyć się na sobie lub koledze, ale pod żadnym pozorem nie należy trenować zewnętrznego masażu serca - może to sprowokować śmiertelne zaburzenia rytmu lub doprowadzić do obrażeń żeber.

ZASADY RESUSCYTACJI U DZIECI

Ogólne zasady nie różnią się od tych stosowanych w przypadku osób dorosłych. Poniższe informacje podane są w sposób skrótowy i zawierają wyszczególnione najważniejsze elementy, zainteresowanych tematyką pediatrii odsyłam do stosownych opracowań.

niemowlęta:

dzieci do 8 lat:

dzieci powyżej 8 lat:

• udrożnienie dróg oddechowych: poprzez lekkie uniesienie żuchwy + odgięcie głowy
  
• sztuczna wentylacja: metoda usta-usta, częstość 15-20/min
  
• ocena tętna: tętnica szyjna lub udowa
  
• masaż serca: punkt ucisku to dolna połowa mostka, masaż prowadzony za pomocą nasad obu rąk (tak jak u osób dorosłych) z częstością ok. 100/min tak, aby mostek uginał się o 1/3 głębokości klp (ok. 3-4 cm)
  
• sztuczna wentylacja + masaż serca: prowadzone w stosunku 30:2

RANY, KRWAWIENIA

Rodzaje krwawień:

Rana to nie tylko ból, utrata krwi, ale także potencjalne źródło zakażenia, dlatego używaj jałowych opatrunków (dostępnych w każdej aptece). Pamiętaj, że krew to materiał potencjalnie zakaźny (wiele chorób jest przenoszonych drogą krwi), a czynnik infekcyjny może przedostać się nawet przez niewielkie skaleczenie skóry, śluzówkę jamy ustnej lub spojówkę oka, dlatego najlepiej opatruj rany w jednorazowych gumowych rękawiczkach. Gdy ich nie masz, umyj potem dokładnie ręce, staraj się nie dotykać ust i oczu.

Zasadą jest stosowanie opatrunku uciskowego poprzez położenie bezpośrednio na ranę jałowego opatrunku (przy dużym krwawieniu złożonego z kilku warstw gazików lub chust gazowych), dopiero potem przymocowanego bandażem dzianym i/lub elastycznym. Gdy opatrunek przesiąknie krwią, nie należy go zdejmować, tylko nałożyć kolejny i ponownie zamocować bandażem.

W przypadku silnego krwawienia z pojedynczego większego naczynia tętniczego lub żylnego najlepszym sposobem szybkiego zatamowania będzie uciśniecie miejsca krwawienia palcem (w rękawiczce) z użyciem jałowego gazika do momentu założenia opatrunku uciskowego.

Dodatkową metodą zwiększającą skuteczność tamowania krwawienia jest uniesienie kończyny, o ile jest to możliwe (brak złamań, bolesności przy poruszaniu).

Uwaga!: Tylko i wyłącznie w przypadku dalszego silnego krwotoku z rany, możesz zastosować opaskę uciskową (np. z szerokiego paska, bandaża) na głównej tętnicy ramienia lub uda. Traktuj to jednak jako ostatnią deskę ratunku, bowiem może to spowodować niebezpieczne komplikacje. Rozluźniaj opaskę uciskową co pół godziny na 1-2 minuty.

Pamiętaj! Nie usuwaj ciał obcych tkwiących w ranie (działają jak korek, zabezpieczając przed krwawieniem), nie dotykaj rany, nie

przemywaj.

Obserwuj osobę ranną i postępuj zgodnie z zasadami ogólnymi (patrz wyżej). W przypadku znacznej utraty krwi możesz położyć ją płasko na ziemi i unieść nogi pod kątem 30-40 st. (zapewni to lepsze ukrwienie najważniejszym organom, m.in. mózgowi i sercu).Wezwij pomoc.

URAZY

Urazy głowy:

Mogą być otwarte (widoczna rana, krwawienie) i zamknięte (tępy uraz powodujący wewnętrzne obrażenia mózgu z obecnymi lub nieobecnymi uszkodzeniami kości czaszki).

Objawy: rana (często niewidoczna i ukryta między włosami!), krwawienie, ból głowy, krew lub jasny płyn (mózgowo - rdzeniowy) wyciekający z nosa lub ucha, krwiaki tzw. okularowe wokół oczu, masywne wynaczynienia do spojówek gałek ocznych, podbiegnięcia krwawe (zasinienie) za uszami, nierówność źrenic, nudności i wymioty, przejściowa utrata przytomności, zaburzenia świadomości, widzenia, słuchu, równowagi i pamięci.

Oczywiście, nie wszystkie te objawy muszą być obecne. Może też się zdarzyć, że przy braku jakichkolwiek objawów doznanego urazu i przy dobrym samopoczuciu osoby poszkodowanej, dojdzie po pewnym czasie (godziny, dni, tygodnie, a nawet miesiące) do groźnych powikłań - przykładem są krwiaki śródczaszkowe o różnej dynamice narastania.

Dlatego nie należy lekceważyć żadnego urazu głowy.

Uwaga!: Nawet przy braku zewnętrznych obrażeń urazy czaszkowo - mózgowe należy podejrzewać u wszystkich osób po upadkach z wysokości i nieprzytomnych.

Rany powierzchowne, zwykle obficie krwawiące, najczęściej nie są groźne dla życia i wymagają zatamowania zgodnie z zasadami opatrywania. Nawet pozornie błahy uraz głowy nie pozwala na wykluczenie poważniejszych obrażeń wewnątrzczaszkowych i wymaga oceny lekarskiej, dlatego nie wahaj się wezwać TOPR. Pamiętaj, że nie zawsze obrażeniom głowy towarzyszy krwawienie, a krótkotrwała utrata przytomności może być niezauważona przez świadków wypadku.

W przypadku odsłonięcia mózgu z widocznymi odłamami kostnymi tkwiącymi w ranie nie należy ich usuwać, ani tym bardziej wciskać głębiej podczas zakładania opatrunku (koniecznie jałowego!). W takiej sytuacji warto rozważyć, o ile nie ma intensywnego krwawienia, czy nie lepiej zaczekać na przybycie kwalifikowanej pomocy niż ryzykować niewłaściwe opatrzenie rany.

Gdy stwierdzisz wypływ jasnej lub krwistej treści z nosa lub ucha nie staraj się tego zatrzymać! Objaw ten świadczy o dużym prawdopodobieństwie złamania podstawy czaszki - tamowanie odpływu może doprowadzić do gromadzenia się płynu wewnątrz czaszki i groźnych powikłań. Możesz osłonić to miejsce jałowym opatrunkiem, ale tak, aby nie zahamować swobodnego odpływu.

Nie zostawiaj osoby po urazie głowy samej, nawet, jeśli twierdzi, że czuje się dobrze i nie potrzebuje pomocy. Obserwuj ją uważnie czekając na przybycie ratowników TOPR.

W przypadku osób nieprzytomnych zapobiegaj zachłyśnięciu krwią, wybitymi zębami, wymiocinami poprzez ułożenie w pozycji bezpiecznej (uwaga na kręgosłup). Pamiętaj o częstej kontroli czynności życiowych i w razie potrzeby rozpocznij zabiegi resuscytacyjne. (Dokładne wyjaśnienia w rozdziale "Osoba nieprzytomna"). Postępuj według zasad ogólnych.

Urazy kręgosłupa:

Objawy: bolesność w miejscu urazu, widoczne obrażenia w okolicy kręgosłupa, niedowłady, wiotkość kończyn, mrowienie, brak lub pogorszenie czucia poniżej miejsca złamania, zaburzenia oddychania przy uszkodzeniu kręgosłupa szyjnego, priapizm (przedłużona erekcja prącia).

Złamaniom kręgosłupa nie zawsze towarzyszy uszkodzenie rdzenia kręgowego, musisz jednak postępować niezwykle ostrożnie by nie pogorszyć stanu chorego i nie doprowadzić do trwałych niedowładów lub porażeń. Jakkolwiek optymalne jest ułożenie na plecach na twardym podłożu z zachowaniem zgodności osi długiej głowy i tułowia, nie staraj się za wszelką cenę przenosić osoby rannej, najlepiej pozostaw w pozycji, w jakiej ją zastałeś, zabezpiecz przed możliwością ruchów bocznych, np. poprzez wałki z odzieży, plecaka i czekaj na przybycie pomocy kontrolując stan ogólny.

Jeśli istnieje konieczność wykonania obrotu i ułożenia osoby z urazem kręgosłupa na plecach (np. w celu resuscytacji, zatamowania krwotoków, trudności z utrzymaniem drożności dróg oddechowych u osób nieprzytomnych leżących na brzuchu) pamiętaj, że sam nie zrobisz tego tak, aby w pełni zabezpieczyć kręgosłup przed dodatkowymi uszkodzeniami, jednak zawsze priorytetem jest ratowanie życia (Rys.17). Staraj się to zrobić możliwie delikatnie.

Gdy masz do czynienia z osobą nieprzytomną, oceń funkcje życiowe, udrożnij drogi oddechowe poprzez uniesienie do góry żuchwy (Rys.4). Wezwij pomoc i czekaj cały czas stabilizując głowę przed przypadkowymi ruchami (Rys.6). Opatrz rany, okryj czymś ciepłym, sprawdzaj oddech i tętno.

Urazy klatki piersiowej:

Objawy: bolesność przy oddychaniu, kaszlu i dotykaniu, płytki przyśpieszony oddech, duszność i zaburzenia oddychania o różnym stopniu nasilenia, sinica twarzy, warg, widoczne obrażenia i zniekształcenia żeber, krwioplucie.

Uwaga! Z reguły urazy klp należy podejrzewać u każdej osoby po upadku z wysokości. Podobnie jak w urazach głowy, do poważnych i zagrażających życiu obrażeń (np. uszkodzenia ściany klatki piersiowej, płuc, serca i dużych naczyń krwionośnych), może dojść przy braku lub niewielkich zewnętrznych śladach uszkodzeń.

Część urazów przebijających ścianę klp ulega samoistnemu zasklepieniu poprzez zbliżenie brzegów rany (zwłaszcza te przy małej powierzchni

uszkodzenia). Jeśli ubytek jest dostatecznie duży, spowoduje zasysanie i wydmuchiwanie powietrza podczas ruchów oddechowych, co znacznie ograniczy skuteczność oddychania (osoba ranna będzie skarżyć się na znaczną duszność). Aby temu zapobiec załóż jałowy opatrunek, który dodatkowo możesz zakleić szczelnie większym fragmentem folii.

Najlepszym sposobem byłoby oklejenie rany folią z trzech boków (zakładając, że folia pokrywająca opatrunek ma kształt zbliżony do kwadratu) z pozostawieniem wolnego czwartego brzegu - wtedy przy każdym wdechu powietrze z zewnątrz nie będzie zasysane poprzez ranę, a podczas każdego wydechu wolny brzeg folii będzie się lekko unosił pozwalając na wypchnięcie zalegającego wewnątrz klp powietrza.

Przy mnogich i wieloodłamowych złamaniach żeber może dojść do wyłamania fragmentu klp, który podczas oddychania wykonuje ruchy znacznie obszerniejsze lub niewspółmierne w stosunku do części pozostałej (np. zapada się podczas wdechu, podczas gdy nieuszkodzona część klp w tym czasie się unosi). Aby to stwierdzić musisz odsłonić klp i ocenić symetrię unoszenia się klp podczas oddychania! Aby uniemożliwić odrębne ruchy wyłamanej części klp możesz położyć osobę ranną na uszkodzonym boku (o ile ból na to pozwala) lub na miejsce uszkodzone położyć niewielki ciężar, np. płaski niewielki kamień (na opatrunku, jeśli współistnieje uszkodzenie skóry). Nie rób tego jednak przy widocznych sterczących odłamach kostnych - ryzyko dodatkowego uszkodzenia płuc poprzez wciśnięcie w głąb rany.

Niezależnie od rodzaju uszkodzenia nie usuwaj tkwiących w ranie ciał obcych lub fragmentów kostnych. Ułóż w pozycji półsiedzącej lub leżącej na uszkodzonej stronie. Wezwij pomoc. W przypadku osób nieprzytomnych dbaj o drożność dróg oddechowych. Stosuj ogólne zasady udzielania pierwszej pomocy

Urazy brzucha:

Objawy: ból brzucha oraz bolesność przy obmacywaniu, ślady stłuczenia, krwiaki, otarcia, rany, twardy deskowaty brzuch (tzw. obrona mięśniowa przy wewnętrznym krwawieniu), objawy wstrząsu (płytki oddech, blada zimna skóra, szybkie tętno >100/min). Czasem występuje tzw. ból odległy: np. przy uszkodzeniu śledziony ból w lewym barku, a w prawym przy uszkodzeniu wątroby.

Każdy silny tępy uraz brzucha może spowodować poważne obrażenia narządów wewnętrznych, np. pęknięcie śledziony czy wątroby i zagraża krwotokiem wewnętrznym. Objawy mogą wystąpić dopiero po kilku godzinach od urazu, dlatego wskazana jest jak najszybciej ocena lekarska. Nie podawaj nic do picia i jedzenia, zwłaszcza, gdy ratowany skarży się na ból w jamie brzusznej.

Przy zewnętrznych obrażeniach i/lub przebiciu powłok załóż jałowy opatrunek zgodnie z zasadami opatrywania.

W przypadku wytrzewienia (tzn. wysunięcia się jelit lub innych narządów wewnętrznych przez dużą ranę w powłokach brzucha) nie staraj się ich włożyć z powrotem. Okryj jałowymi opatrunkami, o ile to możliwe - ułóż osobę ranną na plecach z podgiętymi nogami (zmniejsza to napięcie brzucha i ból). Postępuj dalej według ogólnych zasad ratownictwa. Wezwij pomoc.

Urazy kończyn:

Rodzaje:

złamanie kości - przerwanie ciągłości kości; może być otwarte (z uszkodzeniem skóry, z widocznymi odłamami, krwotokiem) lub zamknięte - z reguły silnie bolesne, brak możliwości wykonywania ruchów lub nieprawidłowa ruchomość

zwichnięcie i podwichnięcie stawu - przemieszczenie względem siebie kości tworzących staw z towarzyszącym uszkodzeniem torebki stawowej i więzadeł; może być otwarte lub zamknięte - często niemożliwe ruchy w stawie

skręcenie stawu - uszkodzenie tkanek otaczających staw i torebki stawowej bez przemieszczenia kości - zazwyczaj ruchy są możliwe, jednak próby obciążenia skręconego stawu są bolesne

stłuczenie - zachowana prawidłowa ruchomość

typy mieszane

Objawy: bolesność i obrzęk w miejscu urazu, ból przy próbie poruszenia lub obciążenia kończyny bądź całkowity brak możliwości ruchu, nienaturalna ruchomość, wystające fragmenty kostne i krwotok przy złamaniu otwartym, krwawe wylewy podskórne.

Często trudno jest odróżnić złamanie od zwichnięcia czy skręcenia, zwłaszcza, gdy złamanie jest zamknięte. Objawy są podobne, różnią się nasileniem dolegliwości, dlatego postępuj tak jak w złamaniach.

Pamiętaj o możliwości współistnienia innych obrażeń. Dlatego, zanim przystąpisz do stabilizowania złamania, oceń najpierw stanu ogólny, oddychanie i krążenie, zatamuj krwotok, w przypadku towarzyszących uszkodzeń skóry opatrz ranę jałowym opatrunkiem chroniącym przed wtórną infekcją.

Złamaną kończynę najlepiej unieruchomić, pozwoli to uniknąć dodatkowego bólu podczas oczekiwania na pomoc i transport oraz zabezpieczy przed dodatkowymi obrażeniami, które mogą spowodować niestabilne odłamy. Najskuteczniejszą metodą jest unieruchomienie dwóch sąsiadujących ze złamaniem stawów (np. przy złamaniu goleni - unieruchamiamy staw skokowy i kolanowy) w pozycji anatomicznej, czyli lekko zgiętej lub takiej, która powoduje najmniejsze dolegliwości, wykorzystując do tego kijki, bandaże lub inne przedmioty.

Złamaną kończynę dolną unieruchom przy zachowaniu lekkiego zgięcia w stawie biodrowym, kolanowym (tak, aby rzepka i palce stopy skierowane były do przodu, a sama stopa powinna być ustawiona pod kątem 90° w stosunku do podudzia). Prostym sposobem jest też przymocowanie jednej nogi do drugiej za pomocą paska lub bandaża.

Złamania kończyn górnych zabezpiecz poprzez umieszczenie na temblaku (za pomocą chusty trójkątnej lub bandaża) lub poprzez przybandażowanie do klatki piersiowej z zachowaniem zgięcia kończyny w stawie łokciowym pod kątem ok. 90°.

W przypadku obrażeń dłoni zdejmij biżuterię - gdy narośnie obrzęk może to być niemożliwe lub bardzo bolesne.

Uwaga! Nie nastawiaj złamanej lub zwichniętej kończyny - możesz spowodować dodatkowe obrażenia (poza tym jest to bardzo bolesne), nie usuwaj sterczących fragmentów kostnych.

OMDLENIE

Jest to nagła, krótkotrwała utrata przytomności spowodowana przejściowym niedokrwieniem mózgu.

Objawy: krótka utrata przytomności, bladość, poty, nudności, przyśpieszony oddech, uczucie osłabienia.

Zazwyczaj nie jest groźne dla życia i może wynikać z odwodnienia, nadmiernego przeciążenia organizmu zwłaszcza w upalny i duszny dzień. Często zdarza się u osób starszych z upośledzonym układem krążenia, chorobami serca, nadciśnieniem tętniczym.

Może też być mylnie rozpoznane jako napad padaczkowy.

Ułóż osobę nieprzytomną z uniesionymi nogami do góry, po chwili powinna odzyskać przytomność, wtedy przeprowadź ją w zacienione miejsce, podaj coś do picia, zapytaj czy nie choruje na choroby układu krążenia (w takim przypadku lepiej rozważyć wezwanie TOPR w celu transportu do szpitala) lub cukrzycę (omdlenie może wynikać z niedocukrzenia, w takiej sytuacji podaj do picia osłodzony napój albo do zjedzenia kawałek czekolady lub inny produkt energetyczny). Sprawdź czy podczas upadku nie doznała obrażeń głowy lub innych części ciała. Poczekaj aż całkiem odzyska siły i będzie zdolna do samodzielnego poruszania się. Jeśli nadal będzie osłabiona, pomóż jej dostać się do schroniska lub wezwij na pomoc TOPR.

Uwaga! W każdym przypadku, gdy w ciągu kilku minut (1-2 min) nie następuje powrót przytomności wezwij pomoc. Pamiętaj o częstym sprawdzaniu tętna i oddechu (patrz rozdział "Osoba nieprzytomna").

Pamiętaj, że nie zawsze omdlenie jest błahą przypadłością. Może być jednym z objawów potencjalnie niebezpiecznych stanów chorobowych takich jak: zaburzenia rytmu serca, zawał serca, udar mózgu. Gdy dodatkowo występuje:
uczucie kołatania lub nierównego bicia serca, zawroty głowy, zaburzenia widzenia, bardzo szybkie lub bardzo wolne tętno (powyżej 100 lub poniżej 60/minutę), osłabienie, ból, pieczenie, ucisk w klatce piersiowej w okolicy za mostkiem lub w okolicy serca zaburzenia oddychania, duszność, duży wysiłek oddechowy, niedowład (połowy ciała, jednej lub więcej kończyn), drętwienia, mrowienia, zaburzenia mowy, czucia, zaburzenia świadomości

Nie wahaj się, tylko wezwij pomoc.

NAPADY DRGAWEK, PADACZKA

Objawy: nagłe konwulsje całego ciała, przebiegające z utratą przytomności, zaburzeniami oddychania, sinicą twarzy, ślinotokiem, przygryzieniem języka bądź śluzówki jamy ustnej, często z bezwiednym oddaniem moczu lub stolca. Okres trwania różny - przeważnie ustępują samoistnie po upływie kilku minut.

Przyczyny:

• choroby ukł. nerwowego, w tym padaczka
  
• urazy czaszkowo - mózgowe
  
• zatrzymanie krążenia
  
• niedotlenienie mózgu
  
• wysoka gorączka (zwłaszcza u małych dzieci)
  
• zaburzenia metaboliczne (np. niedocukrzenie, skrajne odwodnienie)

W trakcie napadu drgawek przede wszystkim zadbaj o drożność dróg oddechowych. Nie krępuj ruchów ciała, możesz łagodnie starać się przytrzymać głowę w odchyleniu (jak to zrobić w rozdziale "Osoba nieprzytomna"), lub podłożyć pod nią coś miękkiego, ale płaskiego (kurtkę, plecak) zabezpieczając ją w ten sposób przed dodatkowymi obrażeniami. Pamiętaj jednak o tym, że przygięta głowa do tułowia spowoduje u osoby nieprzytomnej zapadnięcie się języka i nasilenie zaburzeń oddychania. Sprawdzaj oddech i tętno.

Nie próbuj na siłę rozewrzeć zaciśniętych szczęk ani wkładać nic pomiędzy zęby - grozi to wyłamaniem zębów lub obluzowaniem protez zębowych i w efekcie ryzykiem niedrożności dróg oddechowych.

Odsuń znajdujące się w pobliżu twarde przedmioty (kamienie, gałęzie).
Jeśli widzisz, że osoba chora wymiotuje, spróbuj ułożyć ją na boku, a najlepiej w pozycji bezpiecznej.

Po napadzie drgawek przez jakiś czas (kilka lub kilkanaście minut) mogą utrzymywać się zaburzenia świadomości i senność. Ułóż w pozycji bezpiecznej przy wydolnym oddechu, przy braku oddychania zastosuj sztuczne oddychanie. Jeśli również brak tętna na tętnicy szyjnej lub udowej (np. gdy przyczyną drgawek było zatrzymanie krążenia) rozpocznij masaż zewnętrzny serca. Wezwij TOPR.

Uwaga! Pamiętaj, że już w trakcie upadku na ziemię może dojść do powstania różnych obrażeń ciała, np. urazy głowy, złamania kończyn, żeber.

Osoby z padaczką często wstydzą się swojej choroby i po napadzie mogą upierać przy kontynuowaniu wędrówki nie przyznając się do jakichkolwiek dolegliwości. Spróbuj przekonać ją o konieczności powrotu (bezwzględnie pod opieką!).

WYCHŁODZENIE, WYCZERPANIE

Wychłodzenie (hipotermia):

Do wychłodzenia ciała zagrażającego życiu nie jest niezbędny mróz, wystarczy temp. około 0°C oraz wilgoć i silny wiatr. Dodatkowo sprzyja temu zbyt lekka lub przemoczona odzież, zły stan ogólny, wyczerpanie, wiek (bardziej zagrożone małe dzieci i osoby starsze), spożycie alkoholu i niektórych leków.

Objawy:

Po pierwsze zabezpiecz przed dalszym wychłodzeniem. Jeśli to możliwe, przebierz osobą wychłodzoną w suchą odzież, włóż w śpiwór, okryj kurtką, specjalną folią, chroń przed wiatrem. Jeśli nie masz czym okryć, zastosuj metodę "ciało do ciała".

Jeżeli osoba wychłodzona jest przytomna podaj do picia gorącą i osłodzoną herbatę.
Gdy trzeba, podejmij sztuczne oddychanie i masaż serca.

Uwaga! Zasadą w przypadku hipotermii jest prowadzenie akcji resuscytacyjnej aż do ogrzania organizmu, dlatego kontynuuj działania ratownicze tak długo, jak możesz.

Nie podawaj alkoholu (zwiększy tylko utratę ciepła), nie rozcieraj kończyn, nie pozwalaj na wykonywanie żadnych ruchów. Przetoczenie zalegającej w kończynach zimnej krwi do ogrzanego tułowia i zmieszanie z cieplejszą krwią grozi śmiercią.

Wyczerpanie:

Oznacza zużycie zasobów energetycznych i załamanie się funkcji wegetatywnych ważnych dla życia narządów. Przy braku pomocy kończy się śmiercią.
Każdy dysponuje indywidualnym zasobem sił, zależnym od wielu różnych czynników: wieku, kondycji, stanu zdrowia, poziomu intelektualnego, cech charakteru, czynników psychicznych.

Objawy: znacznie nasilone zmęczenie, trudności w poruszaniu się, utrudnione nawiązanie kontaktu logicznego, apatia, a następnie senność, utrata przytomności oraz niewydolność układu krążenia i oddechowego.

Jeśli osoba ratowana jest przytomna, podaj do zjedzenia szybko przyswajalne produkty spożywcze jak cukier, glukoza, czekolada, gorąca słodzona herbata. Zabezpiecz przed dalszą utratą ciepła i wychłodzeniem. W przypadku osoby nieprzytomnej kontroluj oddech i tętno.

UDAR SŁONECZNY, UDAR CIEPLNY

Udar słoneczny:

Wynika z intensywnego, bezpośredniego nasłoneczniania nieosłoniętej głowy. Zwykle nie niesie groźnych następstw, jednak w ciężkich przypadkach może wystąpić obrzęk mózgu, zwłaszcza u osób starszych lub małych dzieci ze względu na gorszą termoregulację.

Objawy: ból i zawroty głowy, mdłości, wymioty, zimna, blada skóra przy zaczerwienionej twarzy, w ciężkich przypadkach drgawki, czasem zaburzenia widzenia i świadomości, aż do utraty przytomności włącznie.

Zaleć natychmiastowy odpoczynek, ułóż w cieniu z rozluźnioną odzieżą w pozycji półsiedzącej lub leżącej, zrób zimny okład na głowę, gdy chory jest przytomny - podaj zimne napoje. Kontroluj akcję serca i oddech.

Udar cieplny:

Wynika z nadmiernego przeciążenia organizmu podczas upalnego dnia przy jednoczesnym upośledzeniu oddawania ciepła do otoczenia (duszne, wilgotne powietrze, nieprzewiewna odzież), co w konsekwencji doprowadza do wzrostu temperatury ciała.

Objawy: w początkowym stadium jak w udarze słonecznym, skóra gorąca, sucha (brak pocenia się), zaczerwieniona, następnie dołączają się zaburzenia świadomości, napady drgawek, przyspieszony oddech i tętno, duszność, utrata przytomności.

Uwaga! Udar cieplny jest stanem zagrożenia życia i wymaga pilnego transportu do szpitala. Oczekując na przybycie pomocy ułóż chorego w pozycji półleżącej, kontroluj podstawowe funkcje życiowe, rozchyl lub zdejmij ubranie (co zwiększy utratę ciepła przez parowanie), podaj zimne napoje do picia (tylko gdy nie ma zaburzeń świadomości!), możesz dodatkowo polewać ciało chłodnymi płynami. W przypadku utraty przytomności zabezpiecz drożność dróg oddechowych, w razie potrzeby rozpocznij resuscytację (patrz rozdział "Osoba nieprzytomna").

RAŻENIE PIORUNEM

W chwili porażenia, po powierzchni ciała do ziemi, przepływa w ułamku sekundy prąd o bardzo wysokiej energii powodujący różnorodne uszkodzenia ukł. nerwowego, sercowo - naczyniowego, oparzenia. Poza tym, gwałtownie rozprężające się powietrze atmosferyczne tworzy falę uderzeniową, fale ultradźwiękowe oraz fale światła o dużym natężeniu, co może spowodować urazy tępe.

Objawy: zaburzenia świadomości aż do utraty przytomności, zatrzymanie krążenia i/lub oddechu, złe samopoczucie, niedowłady, drgawki, zaburzenia widzenia, pęknięcie błony bębenkowej w uchu, zmiany skórne (tzw. figury piorunowe), oparzenia, bóle w obrębie jamy brzusznej, klatki piersiowej.

Porażenie piorunem często bywa śmiertelne, jednak każda osoba, która doznała nawet niewielkich obrażeń zewnętrznych wymaga hospitalizacji ze względu na ryzyko groźnych dla życia zaburzeń rytmu serca w późniejszym czasie oraz w celu oceny ewentualnych uszkodzeń narządów wewnętrznych.

Udzielając pomocy sprawdź funkcje życiowe i w razie potrzeby zastosuj sztuczny oddech i zewnętrzny masaż serca. Opatrz oparzenia nakładając jałowe opatrunki. Chroń przed wychłodzeniem. Wezwij pomoc.